ब्रिटिश रेसिडेन्सी - लखनऊ | Lucknow's British Residency | 1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्याचा साक्षी | Revolt of 1857 | Historical Place | Uttarapradesh | History of 1857 Revolt

लखनऊ भटकंती सिरीज - भाग चौथा 

1857 च्या स्वातंत्र्यलढ्याचा साक्षी - ब्रिटिश रेसिडेन्सी 

1857 चा स्वातंत्र्यसंग्राम तर प्रत्येकाला ज्ञातच असावा. या स्वातंत्र्यलढ्यात अनेक शहरांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली होती. त्यापैकी लखनऊ हे एक मुख्य शहर (Important city in Revolt of 1857) आणि येथील ब्रिटिश रेसिडेन्सीला (Lucknow's British Residency) विशेष स्थान आहे. रेसिडेन्सी मधील इमारतींच्या भिंतीवर अजूनही 1857 च्या लढाव्याच्या दरम्यान झालेल्या गोळीबार आणि तोफगोळ्याच्या खुणा आपल्याला दिसतील. याच ठिकाणाची माहिती आपण "लखनऊ भटकंती" या सिरीज अंतर्गत घेणार आहोत.

ब्रिटिश रेसिडेन्सीला कसे जायचे (How to reach British Residency Lucknow?)

लखनऊ येथे मी राहत असलेल्या टेडीपुलिया या ठिकाणापासून जवळपास 12 किलोमीटर अंतरावर ब्रिटिश रेसिडेन्सी हे ऐतिहासिक स्थळ आहे. आम्ही थेट कॅब करून रेसिडेन्सीला गेलो होतो. येथे येण्यासाठी लखनऊ हे जवळील रेल्वे स्टेशन (Nearest Railway station to reach British Residency - Lucknow). लखनऊ स्थानकापासून 5 किमी अंतरावर रेसिडेन्सी असून तेथून सार्वजनिक वाहतुकीची सुविधा उपलब्ध आहे.

ब्रिटिश रेसिडेन्सी - निर्मिती ते स्वातंत्र्यलढा (Who built Lucknow's British Residency?)

अवधचे नवाब आसफ उद्दौला (Nawan Asaf-Ud-Daula) आणि ब्रिटिश यांच्यात 1774 साली झालेल्या करारानुसार अवध येथे तैनात असलेल्या ब्रिटिश रहिवाशांच्या मुक्कामासाठी ब्रिटिश रेसिडेन्सी बांधण्याचे ठरले. नवाब आसफ उद्दौला यांनी 1775 साली अवधची राजधानी फैजाबाद वरून लखनऊला स्थलांतरित केल्यावर, रेसिडेन्सी बांधण्याचे काम सुरू झाले, जे नवाब सादत अली खान (Nawab Saadat Ali Khan) यांच्या काळात पूर्ण झाले. कालांतराने, आवश्यकतेनुसार येथे अन्य इमारती उभारण्यात आल्या.

British Residency Map

1857 च्या स्वातंत्र्यलढा दरम्यान सततच्या गोळीबार आणि काउंटर शेलिंगमुळे रेसिडेन्सी कॉम्प्लेक्स इमारतींचे मोठे नुकसान झाले. जवळपास 33 एकरात पसरलेल्या या रेसिडेन्सी मधील आज अनेक इमारतींचे फक्त अवशेष राहिले आहेत. या इमारतींची नावे तेथे राहिलेल्या व्यक्ती किंवा लढा दरम्यान चौक्या सांभाळणारी अधिकारी किंवा इमारती बांधण्यामागच्या उद्देशावरून ठेवलेली आहेत. 

आपल्या स्वातंत्र्यासाठी बलिदान दिलेल्या हुतात्म्यांना श्रद्धांजली म्हणून आणि ब्रिटिशांच्या संयम व रणनीतीचा पुरावा जतन करण्यासाठी ब्रिटिश रेसिडेन्सीचे अवशेष जतन केले आहेत.

ब्रिटिश रेसिडेन्सी गेटवर आम्ही

पूर्ण कॉम्प्लेक्समध्ये जवळपास 33 ठिकाणे असून त्यांची थोडक्यात माहिती आणि स्वातंत्र्य लढ्यादरम्यान घडलेल्या घडामोडींचा भाग खाली नमूद असलेला पाट्या येथे लावण्यात आलेल्या आहेत. आपण एक एक करून ह्या सर्व ठिकाणांची माहिती घेणार आहोत.

बेली गार्ड गेट (Bailley Guard Gate)

कॅप्टन जॉन बेली (Captain John Bailley) यांच्या सन्मानार्थ नवाब सादत अली खान यांनी हा गेट बांधला होता. 1857 च्या स्वातंत्र्यलढा दरम्यान ही पोस्ट लेफ्टनंट अ‍ॅटकिन (Lieutenant Atkin) यांच्या अधिपत्याखाली होती. क्रांतिकारकांच्या जोरदार हल्ल्यांमुळे ह्या गेटचे मोठे नुकसान झाले. या गेटसमोरच लेफ्टनंट अलेक्झांडरचा (Lieutenant Alexander) गोळ्या झाडून मृत्यू झाला.

Bailley Guard Gate

ट्रेझरी बिल्डिंग किंवा खजिना इमारत (Treasury Building)

1851 मध्ये बांधलेली ही दुमजली इमारत, जी राजपूत आणि पारंपरिक अवध कमानी यांनी सजलेली आहे. ब्रिटीश काळात खजिना म्हणून त्याचा वापर केला जात होता. परंतु 1857 च्या युद्धादरम्यान, इमारतीचा मध्य भाग आयुध कारखाना (Ordnance Factory) म्हणून वापरला गेला. इमारतीच्या बाहेरील बाजूस अजूनही 1857 च्या लढ्यादरम्यान झालेल्या तोफगोळा आणि गोळीबाराच्या खुणा पाहिल्या जाऊ शकतात.

Treasury Building

Aitkin's Post

डॉ.फेयरर घर (Dr.Fayrer's House) 

1857 च्या वेढादरम्यान निवासी सर्जन असलेले डॉ. फेयररचे हे घर. उष्ण हवामानासाठी उपयुक्त असा तहखाना किंवा भूमिगत खोली (Tehkhana or Underground room) या इमारतीत आहे, जी येथे राहणाऱ्या महिला आणि मुलांसाठी आश्रयस्थान बनली. सर हेन्री लॉरेन्स (Sir Henry Lawrence) यांना 2 जुलै रोजी प्राणघातक हल्ल्याने जखमी झाल्यानंतर या इमारतीत हलविण्यात आले आणि 4 जुलै 1857 रोजी दुखापतीमुळे त्यांचा मृत्यू झाला.

Dr.Fayrer's House

बँक्वेट हॉल (Banquetting Hall)

हा हॉल नवाब सादत अली खान (Saadat Ali Khan) यांनी बांधलेला जो बहुधा सर्वात प्रभावशाली होता. भव्य अपार्टमेंट आणि प्रशस्त सलूनसह संपूर्ण परिसराची रचना, महागडे झुंबर, आरसे आणि रेशीम दिवाणांनी सुसज्ज. हा हॉल नवाबाच्या सन्मानार्थ मेजवानीसाठी वापरले होते. 1857 च्या वेढा दरम्यान त्याचे रूपांतर दवाखानामध्ये करण्यात आले.

Banquetting Hall

1857 मेमोरियल म्युझियम (1857 Memorial Museum)

या गॅलरीमध्ये रेसिडेन्सी कॉम्प्लेक्समध्ये अस्तित्वात असलेल्या अनेक इमारतींचे लिथोग्राफ (Lithographs of Residency Complex) दाखवले आहेत. 1857 मध्ये लखनौच्या पहिल्या स्वातंत्र्ययुद्धापूर्वी आणि नंतर दिसल्याप्रमाणे ते जागेवर रेखाटले होते. लिथोग्राफमध्ये दिसणारे चर्च, वॉटर गेट, क्लॉक टॉवर, गुबिन्स हाऊस, सॅन्डर्स पोस्ट, इत्यादी संकुलातील काही इमारती प्रचंड गोळीबारामुळे पूर्णपणे नष्ट झाल्या होत्या. मुख्य निवासी इमारतीच्या दुस-या मजल्यावरील बिलियर्ड रूमचे (Billiards Room) लिथोग्राफ तिची खराब स्थिती दर्शवतात. दोन लिप्यंतरांपैकी (Translites), एक रेसिडेन्सी टॉवरचे सध्याच्या स्थितीतील दृश्य दाखवते आणि दुसरे बँक्वेट हॉलच्या खिडकीचे आहे ज्यावर अजूनही तोफगोळ्याच्या खुणा आहेत.

1857 Memorial Museum

Canon Shot mark on the Wall

Lithographs

ब्रिटिश रेसिडेन्सी - मुख्य इमारत (British Residency - Main Building)

मूलतः, ही ब्रिटिश रहिवासीसाठी तीन मजली भव्य इमारत होती, ज्यामुळे रेसिडेन्सी हे नाव मिळाले. 1857 मध्ये वेढा दरम्यान, येथील खोल्यांमध्ये युरोपियन महिला आणि मुलांनी आश्रय घेतला होता. या इमारतीतच हेन्री लॉरेन्स 2 जुलै 1857 रोजी जखमी झाले.

Residency - Main Building

Memorial of Sir John Inglis

Memorial Pillar of Henry Lawrence

सेंट मेरी चर्च आणि स्मशानभूमी (St. Mary Church and Cemetery)

हे चर्च 1810 मध्ये गॉथिक शैलीत बांधले गेले होते, जे आता फक्त 2-3 फूट उंचीवर उभे आहे. ते एका स्मशानभूमीने वेढलेले आहे, जे पहिल्यांदा 1857 मध्ये वेढा घालताना वापरले गेले. मोठ्या संख्येने मृतकांना चर्चजवळील जमिनीत फेकून द्यावे लागले, थोडक्यात प्रार्थनेशिवाय कोणतीही दफन सेवा नाही. वेढा घालण्याच्या काळात हे धान्य कोठार म्हणूनही काम करत असे. या विचित्र सेटिंगमध्ये, इतिहास झोपतो.

Cemetery - British Residency

St. Mary Church - British Residency

ओमनीचे घर (Ommaney's House)

ही एक विस्तृत दुमजली इमारत होती आणि येथे घर होते न्यायिक आयुक्त ओमनी यांचे. 5 जुलै 1857 रोजी तोफेच्या गोळीने ते मारले गेले. सर हेन्री लॉरेन्स यांच्या मृत्यूनंतर, ब्रिगेडियर इंग्लिस (Brigadier Inglis) यांनी येथे आपले मुख्यालय स्थापन केले. पुढे हेन्री हॅवलॉकनेही (Henry Havelock) येथे आपले मुख्यालय केले.

Ommaney's House

Ruines of Buildings

शीख स्क्वेअर (Sikh Square)

ह्यात दोन चौकोनी वेढ्यांचा समावेश ज्यांच्या सभोवती कमी व सपाट छताच्या पंक्ती आहेत. यास शीख स्क्वेअर म्हणून ओळखले जाते. 1857 मध्ये कॅप्टन हार्डिंग (Captain Hardings) यांच्या नेतृत्वाखाली शीख घोडदळांनी हा भाग व्यापलेला होता. 1857 च्या वेढादरम्यान ह्या इमारतीचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान झाले.

Sikh Square

मार्टिनियर पोस्ट (Martiniere's Post)

हे युरोपीयन शैलीतील इमारतीचे अवशेष आहेत, जे बिहारीलाल शाह (Biharilal Shah) यांच्या मालकीचे असल्याचे सांगितले जाते. 1857 च्या वेढा दरम्यान, 32 व्या रेजिमेंट दलाने त्याचे रक्षण केले होते, ज्यात ला मार्टिनियर शाळेचे शिक्षक आणि सुमारे ५० विद्यार्थी आणि शाळेचे मुख्याध्यापक जॉर्ज शिलिंग (George Schilling) हे देखील होते. 10 ऑगस्ट 1857 रोजी स्वातंत्र्यसैनिकांच्या हल्ल्यामुळे ह्या इमारतीचे मोठे नुकसान झाले.

Martiniere's Post

पाणी व्यवस्थापन आणि सांडपाणी व्यवस्था (Water Management and Sewage System)

2001-2005 दरम्यान झालेल्या पुरातत्व उत्खननाने ब्रिटिश रेसिडेन्सी येथील अनेक पुरलेले अवशेष प्रकाशात आणले, ज्यापैकी येथील पाणी व्यवस्थापन आणि सांडपाणी व्यवस्था ही एक आहे.

Water Management and Sewage System

 

Germon's Post

Anderson's Post

मशीद आणि इमामबारा (Mosque and Imambara)

नवाब नसीर-उद्दीन हैदर (Nawab Nasir-Ud-Din Haider) यांच्याशी संबंधित हा इमारतींचा समूह आहे, जे इंडो-युरोपियन वास्तुकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. नवाबांची पत्नी मुखदारह, तिची आई आणि सावत्र बहीण अश्रफुन्निसा येथे राहत होत्या. अश्रफुन्निसाने बेगम कोठीला लागून मशीद आणि इमामबारा बांधले. ही एकमेव इमारत आहे जी अवधच्या पारंपारिक स्थापत्य शैलीत बांधलेली आहे.

Mosque and Imambara

बेगम कोठी (Begum Kothi)

मुळात ही इमारत नवाब आसिफ-उद-दौला यांनी बांधली होती. त्यानंतर, ही कोठी विकली गेली सहाय्यक रहिवासी, सॅकविले मार्कस टेलर (Sacville Marcus Taylor) यांना, ज्याने ती 1802 मध्ये विकली जॉर्ज प्रेंडरगास्ट (George Prendergas) यांना. प्रेंडरगास्टने येथे युरोपियन दुकान सुरू केले आणि नंतर जॉन कुलोडनला (John Cullodon) घर आणि इमारत विकली. मलिका मुखदारह आलिया कुलोडॉनची नात होती.

Begum Kothi

Kitchen House

बेगम कोठीला लागूनच असलेल्या स्वयंपाक घराजवळ (Kitchen House) आम्ही आमची भटकंती थांबवली आणि परतीच्या मार्गाला लागलोत. 1857 चा लढा किती तीव्र आणि व्यापक होता ह्याचा अंदाज जाणून घ्यायचा असेल तर ब्रिटिश रेसिडेन्सीला एकदा नक्की भेट दिलीच पाहिजे.

ह्याच भटकंतीचा यूट्यूब विडिओ पाहायचा असेल तर ब्रिटिश रेसिडेन्सी येथे क्लिक करा.

ह्या सिरीज मधील अन्य ब्लॉग वाचण्यासाठी लखनऊ भटकंती येथे क्लिक करा.

#britishresidency #historicalplace #indianhistory #revoltof1857 #lucknow #uttarapradesh #LucknowBhatkanti #SahyadriBhatkanti